Szczepanik Jan (1872–1926), nauczyciel, wynalazca.
Ur. 13 VI w Rudnikach (pow. Mościska), był nieślubnym synem Marianny Szczepanik (ur. 1841), (mylonej z ur. w r. 1827 i zmarłą w dzieciństwie jej siostrą tegoż imienia), służącej u lwowskiego lekarza, który był prawdopodobnie ojcem dziecka.
Początkowo S. mieszkał z matką w domu jej brata, strażnika kolejowego Ludwika Szczepanika (ur. 1824), i bratowej, Eleonory z Sechtlingów, a następnie przebywał pod opieką siostry matki, Salomei (ur. 1843), u dziadków, Stanisława Szczepanika i Katarzyny z Wilków, chłopów w Zręcinie (pow. krośnieński). Gdy w r. 1875 matka wyszła za mąż za Ludwika Panka (ur. 1842), lokaja Karola Klobassy-Zrenckiego, i zamieszkała w Krośnie, całkowitą opiekę nad S-iem przejęła Salomea i jej poślubiony w r. 1875 mąż Wawrzyniec Gradowicz, woźny w star. krośnieńskim. S. zamieszkał z nimi w Krośnie (przy ul. Szkolnej 7), gdzie uczęszczał do czteroletniej ludowej szkoły głównej dla chłopców. Jego kolegami byli m.in. Jan i Eugeniusz Romerowie, a także Franciszek Pik (potem pseud. Mirandola), syn aptekarza Wojciecha i Marii ze Stacherskich, u których Gradowiczowie wynajęli później mieszkanie (Rynek 14); S. poznał krewnego Marii Pikowej, Ignacego Łukasiewicza. Po ukończeniu szkoły uczył się od r. 1885 w Gimnazjum Klasycznym w Jaśle. Naukę przerwał i w r. 1888 przeniósł się do Krakowa, zamieszkał u rodziny Pików przy Małym Rynku i podjął naukę w Seminarium Nauczycielskim. Seminarium ukończył 8 VI 1892, uzyskując uprawnienia nauczyciela szkoły ludowej. Jako stypendysta rządu został skierowany do pracy w szkołach pow. krośnieńskiego, najpierw w Potoku, potem w Lubatówce, a od r. 1895 w Korczynie, gdzie uczył fizyki.
Wyróżniając się od wczesnych lat zdolnościami technicznymi, S. w siedzibie Stow. Tkaczy w Korczynie opracowywał swoje pierwsze wynalazki z dziedziny tkactwa. Już w r. 1896 porzucił zawód nauczyciela; wyjechał do Krakowa i zatrudnił się w tamtejszym sklepie tegoż Stowarzyszenia. Prace wynalazcze kontynuował w sklepie fotograficznym Ludwika Kleinberga, który finansował jego przedsięwzięcia. Skonstruował wówczas optyczno-fotograficzne urządzenie do mechanicznego tkania gobelinów wg określonego wzoru i w r. 1896 uzyskał na nie (z Kleinbergiem) patenty niemieckie i angielskie. W r. 1897 opatentował w Wielkiej Brytanii (potem także w USA) telektroskop, jeden z pierwszych w świecie wynalazków z dziedziny telewizji; było to urządzenie do przekazu na odległość kolorowego obrazu i dźwięku przy pomocy impulsów elektrycznych przesyłanych przewodami, a uzyskiwanych dzięki zastosowaniu komórek fotoelektrycznych (z powodu niedoskonałości ówczesnych selenowych komórek fotoelektrycznych nie zbudował jednak modelu działającego). Podczas dwuletniego pobytu w Krakowie poznał (być może dzięki Pikowi) Adama Grzymałę-Siedleckiego, Kazimierza Tetmajera i Romana Zawilińskiego. Pik zadedykował mu czwartą część swego debiutanckiego zbioru „Liber tristium” (Kr. 1898) oraz wiersz z tego tomu „Z wydętymi żaglami...”.
Na początku r. 1898 przeniósł się S. do Wiednia, gdzie prowadził badania w swym mieszkaniu przy Ungarngasse oraz w «Patroniarni Galicyjskiej» przy Pragerstrasse, należącej do «Tow. Akcyjnego w Krakowie dla wyrobu gobelinów metodą Szczepanika». Założona w Wiedniu «Société des inventions Jan Szczepanik & Compagnie», stworzyła mu zaplecze badawczo-naukowe, techniczne i finansowe oraz zgłaszała jego wynalazki do urzędów patentowych. W l. 1898–1902 zorganizował S., jako stow. wytwórców, kilka fabryk gobelinów, m.in. w Krakowie, Brukseli, Roubaix we Francji i Barmen (obecnie Wuppertal) w Niemczech. Wykorzystując wynalazki S-a, produkowano tam wzornice do tkania gobelinów oraz same gobeliny o wymiarach od ponad 1 m2 do zupełnie małych, wielkości kart pocztowych, zwanych później szczepanikami (Zespół Szkół Ogólnokształcących i Technicznych w Tarnowie, Muz. Podkarpackie w Krośnie). W r. 1898 wyprodukował S. własną metodą cztery egzemplarze gobelinu Apoteoza (m.in. Muz. Narodowe w Kr. i Muz. Okręgowe w Tarnowie), przedstawiającego Franciszka Józefa, i ofiarował go cesarzowi z okazji 50-lecia panowania. Dn. 19 III t.r. spotkał się z przebywającym w Wiedniu Markiem Twainem, który zamierzał zakupić prawa do jego wynalazków (do czego ostatecznie nie doszło). S. wykonał wówczas portret pisarza na płótnie (wykorzystany potem do inseratów w angielskim wydawnictwie „Penrose’s Pictorial Annual” 1903–4), a ten poświęcił mu artykuł „The Austrian Edison Keeping School Again” („The Century Illustrated Magazine” [New York] 1898 August, po polsku w: „Iluzjon” 1985 nr 2) oraz opowiadanie „From the London Times of 1904” („The Century. A popular quarterly” 1898 November, po polsku w: „Iluzjon” 1985 nr 2). Wiedeńską pracownię S-a odwiedzili m.in. Gabriela Zapolska, Ignacy Paderewski, Józef i Lucyna Kotarbińscy, Ludwik Szczepański, a także Tetmajer, który zadedykował mu wiersz „Statek odkrywczy” („Życie” 1898 nr 20, przedr. w: „Poezje IV”, W. 1900). W r. 1898 wspomagał S. finansowo krakowskie „Życie”, kupione t.r. przez Ignacego Maciejowskiego (Sewera). Skomplikowane technicznie urządzenia tkackie, choć stanowiły postęp w przemyśle włókienniczym, nie znajdowały szerszego zastosowania; S. bezskutecznie popularyzował je w swych broszurach: Discours sur la mise en carte par voie photographique (Paris 1899) oraz Elektrische Kartenschlag-Maschine (Wien 1900). W tym czasie skonstruował też i opatentował fotosculptor (urządzenie do kopiowania obiektów trójwymiarowych, 1899), opracował metodę samoczynnego przygotowania rudy (1900), sporządził maszynę do pisania dla ociemniałych (1901) oraz caloridul (samoczynny regulator ciągu kominowego, 1901). Pracował wówczas także nad udoskonaleniem pługa oraz nad przyrządem zabezpieczającym przed zetknięciem się wagonów kolejowych.
W r. 1901 został S. powołany do służby wojskowej, którą odbywał w Przemyślu; na posiedzeniach tamtejszej sekcji lwowskiego Tow. Politechnicznego, a także w siedzibie Towarzystwa we Lwowie, wygłaszał wykłady o swych wynalazkach. W l. 1901–3 prowadził dorywczo dział popularyzujący wynalazki w redagowanym w Krakowie przez Szczepańskiego tygodniku „Ilustracja Polska”. Zainspirowany doświadczeniami zakonnika Kazimierza Żeglenia, oracował tkaninę kulochronną. Sporządzoną z niej kamizelkę przesłał królowi hiszpańskiemu Alfonsowi XIII, za co 2 VI 1902 otrzymał Order Izabeli Katolickiej. Obicie karety tą tkaniną uratowało życie Alfonsowi XIII w czasie zamachu bombowego w r. 1906 w Madrycie. Za podobną kamizelkę, sporządzoną dla cara Mikołaja II, otrzymał S. Order św. Anny, ale odmówił jego przyjęcia (car przysłał mu wówczas złoty zegarek z kopertą wysadzaną brylantami). Dn. 8 XI 1902 w Tarnowie ożenił się S. z Wandą Dzikowską, po czym zamieszkał w swym mieszkaniu w Wiedniu przy Veitgasse; odbył z żoną kilka podróży po Europie, m.in. do Paryża i Londynu. T.r. skonstruował elektryczny karabin automatyczny, a w r. 1903 jedną z wersji telegrafu bez drutu. Zdobył światowy rozgłos, nazywano go «polskim Edisonem», a przez Niemców był określany jako «genialer Erfinder, der Pole Szczepanik, der geniale Pole». Mimo to wiedeńska Société zaczęła się chylić ku upadkowi; gdy w r. 1902 udziałowcy wycofali swe wkłady, zamknięto wytwórnię gobelinów w Barmen, a w r.n. – podobną wytwórnię w Wiedniu.
Największe osiągnięcia miał S. w dziedzinie fotografii barwnej oraz filmu dźwiękowego i barwnego. Już w r. 1899 opracował technikę barwnego filmu małoobrazkowego; wyniki swych prac przedstawiał w styczniu 1902 na zorganizowanej przez tygodnik „Ilustracja Polska” Pierwszej Polskiej Wystawie Fotograficznej w Krakowie, w przeznaczonej specjalnie dla niego sali. W l. 1902–12 opatentował wiele wynalazków z dziedziny fotografii barwnej, m.in. w r. 1902 metodę tzw. płowienia barw (odbarwiania kolorów pod wpływem światła); produkowane tą metodą materiały fotograficzne okazały się jednak zbyt drogie. Skonstruował kamerę (jeden z jej modeli znajduje się w Science Museum w Londynie) do wykonywania zdjęć metodą addytywną (dzięki odpowiedniemu układowi soczewek i zwierciadeł powstawały negatywy czerwony, zielony i niebieski, które nałożone na siebie dawały właściwy obraz). Wytworzył barwoczuły papier fotograficzny, który od r. 1905 produkowała szwajcarska firma J. K. Smitha. W r. 1906 skonstruował udoskonalony kolorymetr (przyrząd do pomiaru intensywności barw), a w r. 1909 opracował metodę otrzymywania płyt rastrowych do fotografii barwnej, które sprzedawano pod nazwą Veracolor. W wydawanych we Lwowie „Wiadomościach Fotograficznych” (1904 z. 16) opublikował artykuł Fotografia w naturalnych barwach. Został bohaterem opowiadania „Eksploatacja słońca (Wesoły szkic możliwości)” („Ilustr. Pol.” 1903 nr 41). Był też prototypem inżyniera Silnickiego, głównego bohatera powieści lotniczej Szczepańskiego „Król powietrza” (Kr. 1909), a także konsultantem tego utworu.
W r. 1906 zamieszkał S. w Tarnowie, początkowo u teściów, potem kolejno przy ul. Żabnieńskiej 11 (obecnie ul. Sowińskiego) i Chopina 11. W r. 1907 w Dreźnie założył laboratorium do badań nad fotografią kolorową, które kilka lat później przeniósł do Berlina, gdzie przy Lützowstrasse spędzał odtąd większość czasu; małą pracownię utrzymywał także w Lubli koło Jasła. Dn. 25 II 1914 zgłosił do urzędu patentowego urządzenie do zapisywania dźwięku na filmie przy użyciu promieni katodowych oraz jego odtwarzania za pomocą fotokomórki próżniowej lub gazowej (patent, którego współwłaścicielem był finansujący pracę teść wynalazcy, został przyznany dopiero 15 VI 1920); taki sposób zapisywania dźwięku znalazł potem powszechne zastosowanie. Wybuch pierwszej wojny światowej przerwał prace S-a nad metodą wzmacniania dźwięku. Po rozpoczęciu działań wojennych, w związku z ofensywą rosyjską w Galicji, S. przez kilka miesięcy przebywał z rodziną w Wiedniu, po czym wrócił do Tarnowa.
S. wznowił po wojnie badania nad filmem barwnym, prowadząc je głównie w Berlinie. W l. 1918–25 stworzył system, w którym, podobnie jak w fotografii, zastosował metodę addytywną przez umieszczenie rastra liniowego oraz trzech filtrów między obiektywem aparatu a taśmą filmową. Uzyskał w ten sposób wierne odtworzenie barw i w rezultacie wyprodukował kilkanaście doskonałych kolorystycznie filmów krajobrazowych, m.in. nakręconą w Alpach Przełęcz (1921), oraz naukowych, m.in. z przebiegu operacji chirurgicznej w szpitalu Langebeck-Virchow (1925). Mimo pozyskania licznych sponsorów, w tym firmy optycznej «Busch», metoda S-a nie rozpowszechniła się, ponieważ wymagała wyposażenia kin w odrębną aparaturę do filmów barwnych. Identyczną zasadę jak S. stosowała później amerykańska firma «Kodacolor». Od r. 1920 patentował S. swe wynalazki w Polsce. Ogółem uzyskał prawie sto patentów brytyjskich, niemieckich, austriackich, amerykańskich i polskich. Większość jego wynalazków była oparta na odkrywczych przesłankach teoretycznych, ale ze względu na niemożność osiągnięcia doskonałości technologicznej i wysokie koszty znalazła zastosowanie tylko w znikomej części i bardzo rzadko była produkowana na skalę przemysłową. Chory od r. 1925 na raka wątroby, leczył się S. w szpitalu w Berlinie. Przewieziony do Tarnowa, zmarł tam 18 IV 1926; został pochowany 20 IV na Cmentarzu Starym w grobowcu rodzinnym Doliwa Dzikowskich (pas II), przy którym w r. 2006 umieszczono jego popiersie.
W małżeństwie z Marią Hiacyntą Wandą z Dzikowskich (1879–1942), córką Zygmunta, lekarza powiatowego w Tarnowie, miał S. pięcioro dzieci: Andrzeja (1904–1907), zmarłego w wypadku, Zbigniewa Szczepanika-Dzikowskiego (1906–1969), absolwenta Politechn. Lwow., właściciela zakładu produkującego urządzenia telekomunikacyjne w Falenicy pod Warszawą (po drugiej wojnie światowej został on znacjonalizowany i przekształcony w Przedsiębiorstwo Automatyki Przemysłowej), Bogdana (1908–1978), absolwenta Politechn. Lwow., w okresie międzywojennym właściciela przedsiębiorstwa spożywczego, Bogusława (1912 – ok. 1942), pracownika bankowego, zamordowanego przez Niemców we Wronkach, oraz Marię (1914–2005), zamężną z Andrzejem Zboińskim.
Po śmierci S-a jego bibliotekę i część aparatury, a także dokumentację z pracowni berlińskiej, przekazano Politechn. Lwow. Synowie S-a, Zbigniew i Bogdan, kontynuowali (ze Zboińskim i Franciszkiem Ożgą) prace nad filmem barwnym, najpierw we Lwowie, a od r. 1935 w Warszawie. Realizowane przez nich filmy były od r. 1934 pokazywane przy użyciu specjalnej aparatury w warszawskich kinach «Atlantic» i «Stylowe»; bracia nie odnieśli jednak sukcesu. W czasie okupacji niemieckiej sprzęt z warszawskiego laboratorium został wywieziony do Rzeszy, a dokumenty zniszczone. W publikacji „Electronic Motion Pictures – A history of the television camera” (Berkeley 1955) amerykański historyk telewizji Albert Abramson zaliczył S-a do najważniejszych pionierów telewizji i potwierdził to w wydanej w r. 1987 „The History of Television, 1880 to 1941” (Jefferson).
Po drugiej wojnie światowej imię S-a otrzymało kilka szkół, m.in. Technikum Łączności nr 2 (obecnie Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 10) w Łodzi (1966), Szkoła Podstawowa nr 8 w Tarnowie (1972), Technikum Włókiennicze (obecnie Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1) w Krośnie (1972), Zespół Szkół Odzieżowych (obecnie Zespół Szkół Ogólnokształcących i Technicznych) w Tarnowie (1995), który od r. 2006 wydaje „Rocznik Szkoły Szczepanika”, oraz ulice w Korczynie, Krośnie, Tarnowie i Warszawie. Tow. Przyjaciół Ziemi Tarnowskiej odsłoniło w Tarnowie w r. 1972 poświęconą S-owi tablicę na domu przy ul. Chopina 11, a 18 IV 2002 tamże na pl. Sienkiewicza postawiono jego pomnik. Dn. 8 V 2003 powstała Fundacja im. S-a, która w r. 2010 realizowała program „Jan Szczepanik ambasadorem Tarnowa”. Od r. 1999 Izba Przemysłowo-Handlowa w Tarnowie przyznaje nagrodę jego imienia za wybitne osiągnięcia w działalności gospodarczej i aktywność społeczną; podobną nagrodę przyznaje od r. 2004 Oddz. Tarnowski Stow. Elektryków Polskich. Rada Miasta Tarnowa ogłosiła r. 2006 rokiem S-a; z tej okazji nagroda za całokształt twórczości przyznana w ramach Tarnowskiej Nagrody Filmowej nosiła t.r. jego imię.
Enc. Org. (1898–1904), XIV (portret rys. S-a); Encyklopedia odkryć i wynalazków, W. 1979; Encyklopedia Tarnowa, Tarnów 2010; Encyklopedyczny słownik sławnych Polaków, W. 1996; Kucharzewski, Piśm. techn. pol., II; Orłowski B., Poczet polskich pionierów techniki, W. 1974 s. 120–3 (portret rys. S-a); Słown. pionierów techn.; Słown. techników, z. 2; Słownik biograficzny historii Polski, Wr. 2005 II; Słownik patronów ulic Warszawy, W. 2002; Sypek A., Cmentarz Stary w Tarnowie. Przewodnik, Tarnów 1994 II; – Czosnyka M., Można dosięgnąć gwiazd – Jan Szczepanik, w: Patron szkoły – promieniowanie wartości, Red. D. Ciszek, Tarnów 2009 s. 107–19; tenże, Jan Szczepanik ambasadorem Tarnowa, Tarnów 2010; Grzymała-Siedlecki A., Szczepanik w Krakowie, „Życie” 1898 nr 15; Hist. Nauki Pol., IV cz. 3; Jan Szczepanik, Red. E. Kapralski, Tarnów 1972; Janik Z., Jan Szczepanik – polski Edison, „Studia i Mater. Muz.” (Krosno) R. 7: 1998 s. 81–92; Janisławski R., Niejaki Jan Szczepanik i Mark Twain, „Głos Robotn.” 1973 nr 173; Jasiuk J., Myślenie o telewizji, „Przegl. Techn.” 2002 nr 41 s. 18 (fot.); Jewsiewicki W., Jan Szczepanik wielki wynalazca, W. 1961 (bibliogr., fot., spis patentów); tenże, Jeden z wielkich sławnych, „Gaz. Robotn. Magazyn Tyg.” 1974 nr 13 s. 8–10; tenże, Polski Edison, „Panorama Pol.” 1973 nr 5 s. 6 (fot.); tenże, Polski Edison – Jan Szczepanik, W. 1972; Kosiek A., W kręgu Jana Szczepanika, „Kur. Krośnieński” 1994 nr 12; tenże, Z dziejów starań Krosna o założenie gimnazjum i szkoły realnej, Krosno 1994; Leśniakiewicz I., Jan Szczepanik (1872–1926), „Wieści” 1973 nr 23 s. 10 (fot.); Łotysz S., Historia sporu o pewien wynalazek: Jan Szczepanik, Kazimierz Żegleń i kamizelka kuloodporna, „Analecta” R. 18: 2009 z. 1–2; Markiewicz M. i in., Zręcin 1227–1945, Krosno 2002 s. 249, 251; Pragłowska A., Jan Szczepanik – polski Edison, „Mówią wieki” 2006 nr 6 s. 25–9; taż, Wizytówki miasta Tarnowa, Tarnów 2005; taż, Zapomniany wynalazca. O Janie Szczepaniku, Tarnów 2002 (fot.); Sypek A., Mój Tarnów, Tarnów 2005; Tulik J., Świat wynalazków Jana Szczepanika, Krosno 1995 (fot.); Twain i wynalazki, Oprac. E. Modrzejewska, „Iluzjon” 1985 nr 2; Uszkiewicz C., Jan Szczepanik, Tarnów 1972; Wajdowicz R., Julian Ochorowicz, Wr. 1964 s. 36; Wkład osiągnięć polskiej nauki i techniki do dziedzictwa światowego, Red. I. Stasiewicz-Jasiukowa, Kr.–W. 2009; – Kotarbińska L., Wokoło teatru. Moje wspomnienia, W. 1930 s. 117–18, 125; Sarna W., Opis powiatu krośnieńskiego pod względem geograficzno-historycznym, Przemyśl 1898; Sheybal S., Wspomnienia 1891–1970, Kr.–Wr. 1984 s. 87–8; Zapolska G., Intuicja (pracownia Szczepanika), w: taż, Nieśmiertelniki, Lw. 1923; [Żeleński T.] Boy, Znaszli ten kraj?..., Wr. 1983 s. 97; – „Film” 1973 nr 33 (fot.); „Focus” 2005 nr 7; „Gaz. Narod.” 1898 nr 84; „Gaz. Pomor.” 1973 nr 106; „Kino” 1935 nr 13, 52; „Kino dla Wszystkich” 1931 nr 18; „Newsweek Polska” 2003 nr 8; „Podkarpacie” 1972 nr 23, 1980 nr 43; „Przegl. Polit., Społ. i Liter.” 1896 nr 14; „Przegl. Techn.” 1999 nr 37, 2002 nr 41; „Słowo Pol.” 1898 nr 104; „Tarniny” 1996 nr 9; „Urwisz” 1898 nr 2 (fot.); – AP w Kr.: sygn. 430–I (spis mieszkańców z r. 1890, obcy), sygn. SNK 146 (Seminarium Nauczycielskie); Arch. Diec. w Przemyślu: Metryka chrztu S-a; Paraf. rzymskokatol. p. wezw. Narodzenia NMP w Tarnowie: Księga małżeństw, Strusina, t. VI s. 143; – Informacje córki, Marii Zboińskiej, i Mieczysława Czosnyki z Tarnowa oraz Anny Pragłowskiej z W.
Roman Włodek